Honoré Daumier'in 1831 Tarihli Üç Taş Baskısında Skatolojik Referanslar
Yunancada dışkı, gübre, pislik anlamına gelen skat kökünden türetilmiş bir sözcük olan skatoloji, biyolojideki dışkıbilim anlamının yanı sıra müstehcen (veya edebe aykırı) edebiyat anlamına da gelmektedir (Scott 1965:259). Biyoloji alanındaki skatolojik çalışmalar, bir canlının beslenme şekli, metabolizması ve hastalıklarıyla ilgili araştırmacıların pek çok biyolojik bilgi elde etmesini sağlar. Edebiyatta ise gülünç bedenle ilgili yapılan kinayeleri tanımlayan bir terimdir. Bilhassa dışkıya veya dışkılamaya gönderme yapan, tuvalet mizahı içeren eserleri tanımlamak için kullanılır.
Skatolojik mizahın kahkaha attırma gücü ile birlikte şok etme, iğrendirme ve yabancılaştırma kabiliyeti kuşkusuz sanatçıların ve karikatüristlerin de ilgi alanına girmiş, eserlerinin ayrılmaz bir öğesi haline gelmiştir. Skatolojik imgelem, kimi sanatçıların eserlerinde sırtını yalnızca dışkının komedi gücüne yaslayan burlesk komedi unsuru olarak kullanılırken, kimi sanatçılar hiciv niteliğindeki skatolojik imgeleri siyasi ve toplumsal eleştiri ya da ahlak dersi verme aracı olarak kullanmıştır (Chu 1993:41). Pieter Bruegel, Wilhelm Busch, George Grosz, James Gillray, Honoré Daumier gibi sanatçılar, eserlerinde sıklıkla skatolojik imgelere yer veren sanatçılar arasında yer almaktadır.
Bu sanatçılar arasından, 19. yüzyıl başlarında üretmiş olduğu karikatürlerde dönemin Fransa kralı Louis-Philippe’yi skatolojik göndermelerle tasvir eden sanatçı ve karikatürist Honoré Daumier, hicivsel bir üslupla siyasi eleştiri yaparken tuvalet mizahına başvurmuştur. Bu araştırma kapsamında incelenecek olan karikatürler, Daumier’in 1831 yılının Kasım ve Aralık aylarında yapmış olduğu, kral Louis-Philippe’yi hedef alarak skatolojik imgeler kullandığı karikatürlerdir. Daumier’in Charles Philipon tarafından La Caricature dergisinde çizmeye başladığı 1831 yılı, sanatçının Fransa’da Temmuz Monarşisi dönemindeki basın sansürlerinden ciddi ölçüde etkilendiği bir yıl olması bakımından önemlidir. Kariyerinin henüz başında bir sanatçı olarak, sansürler nedeniyle çok sayıda taş baskısı toplatılmıştır. Bu araştırma makalesinde, hükümetin sansürüne uğrayan 1831 tarihli “Lyon’a Doğru Yola Çıkış”, “Tek Sıçramalık İş!” ve “Gargantua” adlı üç karikatürdeki skatolojik göndermelerin araştırılması ve dönemin siyasi olaylarıyla ve kralla ilişkilerinin irdelenmesi amaçlanmaktadır. Nitel bir sürecin izlendiği bu araştırmada skatoloji temasıyla ilgili doküman analizi yapılmış, Daumier’in söz konusu karikatürlerinin tarihsel bağlantılarını anlamak amacıyla literatür tarama yöntemi kullanılmıştır.
Daumier'in Üç Taş Baskısında Skatolojik İmalar
Bakhtin’e göre (1984:151) dışkı ve idrar imgeleri, bedensel diğer tüm bel altı imgeler gibi, ikircikli anlamlara sahiptir; eşzamanlı olarak bozar, yok eder ve yenilenirler. Aynı anda hem lütuf hem de aşağılamadır. Bakthin, bu yönüyle bu bedensel atıkları doğum ve ölümle ilişkilendirmiştir. Doğum ve ölüm gülünç yönleriyle tasvir edildiği zaman, durumun dehşetini kahkahayla örtmek için farklı türde skatolojik imgelerden yararlanıldığını ifade etmiştir. Dolayısıyla dışkının bedeni temsil etmesinin yanı sıra kahkahayı, mizahi bir durumu sembolize ettiği de söylenebilir. Diğer taraftan Bakhtin’in (1984:152) de gözlemlediği gibi, dışkı, yüce ve soylu her şeyi değersizleştirmek, aşağılamak için en uygun maddelerden biridir. Bu sebeple mizah geleneğinde önemli bir rol oynamaktadır.
18. yüzyıl sonu ve 19. yüzyıl başlarında İngiltere ve Fransa’daki erken dönem modern karikatürde, bu tuhaf beden ve dışkılama imgelemine dair zengin bir gelenek vardır. Dönemin karikatüristleri, çoğu zaman politikacıları sembolik olarak güçsüzleştirip otoritelerini aşağılamak amacıyla onları bel altı bir eylem içindeyken tasvir etmiş ve devlet başkanları sıklıkla bu tarz esprilerle alay konusu olmuştur. Eserlerinde sık sık tuvalet mizahından yararlanan, siyasi ve toplumsal hicivleriyle ünlü İngiliz karikatürist ve baskıresim sanatçısı James Gillray, bunun en güzel örneklerinden biridir. 1797 yılında Büyük Britanya başbakanı William Pitt’i hicvettiği Her Şeyi Kâğıt Paraya Çeviren Midas isimli karikatüründe (Resim 1), başbakanı bacakları iki yana açık bir şekilde İngiltere Bankası’nın üzerine oturmuş vaziyette tasvir etmiştir. Aynı yıl çıkarılan ve İngiltere Bankası’nın banknotları altına çevirme zorunluluğunu kaldıran yasaya gönderme yapan Gillray, William Pitt’i karnında sakladığı altınları aynı anda hem kusan hem de dışkılayan bir dev olarak resmetmiştir. 1793 tarihli bir başka karikatüründe ise İngiltere ve Fransa’nın yeni haritasını çizerken skatolojik imgelere başvurmuştur (Resim 2).
Skatolojik karikatürlerin pek çoğunda çocuklaştırma mizahının hâkim olduğu dikkat çeker. Cruikshank’tan Daumier’e pek çok karikatür sanatçısı güç ve zenginliklerini takıntı haline getirmiş politikacıları “kakalarıyla” oynayıp büyük bir keyif alan çocuklar olarak tasvir etmiştir. Ancak Daumier’in 1831-32’de bizzat deneyimlemiş olduğu üzere, kral dışkısıyla ilgili şakalar bir karikatüristin başını derde sokmaya yetebilmiştir.
Fransa’da 1814-1830 yılları arası hüküm süren Bourbon Restorasyonu dönemindeki baskıcı politikalar sonucu hak ve özgürlükleri için ayaklanan Fransız halkı, 1830 Temmuz Devrimi’yle bu döneme son vermiştir. Üç gün süren devrim sonucunda Restorasyon dönemi kapanmış ve tahta kral Louis-Philippe geçmiştir (Timur 2017:62). 1845 yılına kadar hüküm sürecek olan Louis-Philippe, Temmuz Devrimi’nin vaatlerini gerçekleştirme sözüyle tahta çıkmış olmasına karşın, saltanatının daha ilk yılında devrimin vaatlerine sırtını dönmüştür. Bunlar arasında basın sansürünün kaldırılması ve basına ifade özgürlüğü tanınması sözü, Louis-Philippe’nin sırtını döndüğü ilk vaatler arasında yer almış, çıkarılan basın yasalarıyla muhalif basına katı sansürler uygulanmıştır. Makalenin odağında yer alan 1831 tarihli karikatürlerin üçü de sansüre uğramış, polis tarafından toplatılmıştır. Hatta “Gargantua” karikatürü yalnızca sansürle cezalandırılmamış, ‘kralın şahsına hakaret’ ve ‘kralın şahsına ve hükümetine yönelik nefret ve itaatsizlik’ suçlarıyla Daumier’e dava açılmıştır. Dava sonucunda sanatçının 6 ay hapis ve 500 frank para cezasına çarptırılması, Louis-Philippe önderliğindeki Temmuz Monarşi döneminde özellikle karikatürlere yönelik sansür yasasının ciddiyetini ve kral aleyhine eleştirel söylemlere yönelik hoşgörüsüzlüğü ortaya koymaktadır.
Hükümetin kralı hedef alan tasvirlere karşı hoşgörüsüzlüğü, Daumier’in üstü kapalı skatolojik göndermeler yaptığı “Lyon’a Doğru Yola Çıkış” isimli taş baskısında da kendini göstermiştir (Resim 3). Bu tasvirinde Daumier, Lyon’da ipek sanayinde çalışan 20.000 civarı işçinin ağır çalışma koşulları ve düşük ücret nedeniyle 1831 Kasım’ında başlattığı şiddetli işçi ayaklanmasına göndermede bulunmaktadır. İşçilerin Lyon valisi ve fabrika sahipleriyle yeni bir ücret tarifesi üzerine anlaşmaya varma talebi Paris hükümeti tarafından geri çevrilmiş ve bunun üzerine Lyon sokaklarında ilk ayaklanmalar başlamıştır. Aralık başında Louis-Philippe, oğlu veliaht prens Ferdinand-Philippe’yi isyancılarla uzlaşı sağlaması amacıyla Lyon’a göndermiştir.
Bu sahneyi konu alan taş baskı karikatürde, Louis-Philippe oğluna bir dilim ekmek uzatırken görülmektedir. Baskının altında “Git, yavru kuşum ve onlara bu verdiğimi vadet” şeklindeki açıklama yazısı yer almaktadır. Kral, prense Lyon’a gitmesini ve grevdeki işçilere “onlara elinde tuttuğu şeyi vadetmesini” emreder. Ekmeğin üzerinde, üstünde tereyağı (beurre) yazan bir çanaktan kepçe dolusu alınmış koyu bir madde dikkat çeker. İlk bakışta kralın tereyağlı ekmekle grevdeki işçilere teselli verdiği, diplomatik ilişkilere yağ sürme niyetinde olduğu düşünülebilir. Ancak Elizabeth Childs’a (1992:32) göre, ekmeğin üzerindeki tereyağı değil, çanaktan boca edilmiş bir parça dışkıdır; kralın elinde taşıdığı tereyağı çanağı ise aslında bir lazımlıktır. Daumier kralın işçilerin haklarına ilişkin sözde kaygısını dışkıyla bir tutmuştur.
O dönem uygulanan Dépot legal gereğince, tüm karikatürler için yayımlanmadan evvel bir nüshasının hükümete sunulması zorunluluğu söz konusuydu. Yayımlanması veya sergilenmesi planlanan karikatürlerin bir örneği önce Dépot legal’e sunuluyordu. Daumier’in “Lyon’a Doğru Yola Çıkış” karikatürü de Kasım sonuna doğru Dépot legal’e sunulmuştur. Ancak, karikatürdeki skatolojik imalar ilk bakışta seçilecek kadar açık olmasa da, bu üstü kapalı dışkı göndermesi hükümetin dikkatinden kaçmamış ve taş baskıya sansür uygulanmıştır.
Aynı dönem üretmiş olduğu “Tek Sıçramalık İş!” adlı taş baskısında, sanatçının yukarıda sözü edilen skatolojik referansı yine aynı üstü kapalılıkla devam ettirdiği dikkat çeker (Resim 4). Daumier, veliaht prensi ve savaş bakanı Mareşal Soult’u Lyon ve Paris şehirleri arasında ata binerken resmetmiştir. Mareşal, devasa bir penisi andıracak şekilde kucağında tuttuğu bir top taşımaktadır. Daumier burada rejimin askeri kahramanlığını alay konusu etmiştir. Çünkü Lyon’daki ayaklanmalara müdahale etmek amacıyla şehre giden hükümetin askeri birlikleri, önce Ulusal Muhafız kuvvetlerinin kaçmasıyla işçiler tarafından bozguna uğratılmıştır. Bunun üzerine Mareşal 2 Aralık’ta yeniden Lyon’a gittiğinde ise isyan çoktan sona ermiştir.
Mareşal’in arkasında oturan veliaht prens, grevdeki işçilere üzerinde komposto (composte) yazan küçük bir çömlek götürmektedir. Daumier burada aslında compost (gübre, tezek, dışkı) sözcüğü üzerine bir kelime oyunu yapmakta ve ‘”Lyon’a Doğru Yola Çıkış” taş baskısında kralın iyi niyetinin sembolü olan dışkı çömleğine atıfta bulunmaktadır (Childs 1992:33). Veliaht prens Ferdinand, babasının Lyon’da ayaklanan işçilere götürmesi için verdiği dışkıyı taşımaktadır. Daumier’in bu taş baskısı ilk anda hükümetin sansüründen kaçmayı başarmışsa da birkaç hafta sonra (“Gargantua” baskısıyla birlikte) polis tarafından el konulmuştur.
Daumier’in yukarıda sözü edilen iki taş baskısındaki skatolojik imgelerin, James Gillray’dan farklı olarak, son derece üstü kapalı ve dolaylı bir biçimde, hatta ikinci plana itilerek kullanıldığı görülmektedir. Ancak ünlü “Gargantua” taş baskısında dışkı/dışkılama imgesini çok daha doğrudan kullandığı dikkat çekmektedir (Resim 5). Gargantua’da obez bir dev olarak tasvir edilen kral Louis-Philippe, klozetvari tahtına kurulmuştur ve uzun bir dili andıran tahta parçası kralın ağzından kompozisyonun ön planına doğru uzanmaktadır. Kompozisyonu diyagonal bölen bu tahtayı perspektifsel konumlandıran Daumier, kralın (Gargantua'nın) devasalığını vurgulu hale getirmiştir. Gargantua'nın bu uzun dili, resmin orta planındaki dev kral ile ön planındaki acınası halk yığını arasında köprü işlevi görür. Sakatlar, üstü başı yırtık pırtık işçiler, bir deri bir kemik kalmış anneler, kompozisyonun sağ köşesine konumlandırılmıştır. Yoksullar, minik bakanların sepetlerine para atmakta, bakanlar da tahtanın üzerinde karınca gibi yürüyerek bu sepetleri ağzı açık beklemekte olan krala taşımaktadır. Bunu kendilerine görev bilen bakanlar sepetlerle birlikte kendilerini de kralın ağzına atarlar. Sepetteki paralar kralın ağzına dökülürken, kralın ayaklarına toplanmış başka bir bakanlar topluluğu aşağıya düşen bozuklukları yakalamaya çalışırken görülür. Kral Louis-Philippe bir taraftan beslenirken, diğer taraftan klozet-tahtının altında toplanmış minik hükümet yetkililerine birtakım ödüller dışkılar. Kompozisyonun sol tarafına kümelenmiş alan bu kalabalığın arkasında Ulusal Meclis görülmektedir. Kralın dışkıladığı birtakım ödül ve ayrıcalıklar bakanlar tarafından aceleyle meclise götürülür.
Taş baskıdaki “yeme, sindirme ve dışkılama metaforları, kralın ve tüm hükümetin yolsuzluklarını, çürümelerini ve yozlaşmalarını göstermeyi amaçlamaktadır” (Johnson 2018:104). Daumier belden aşağı, tuvalet çağrışımları yaparak Louis-Philippe’yi insan bedeninin en çirkin eylemiyle yan yana getirmiştir. Yoksulların yağmalanışını mizahla maskelemeyi amaçlayan sanatçı, Bakthin’in de ifade ettiği gibi, hem komedi ve kahkaha unsuru olarak hem de yüce olanı değersizleştirme aracı olarak dışkıdan yararlanmıştır. Kralın sindirim ve boşaltım sistemlerinin temel unsurları (dil ve dışkı), kompozisyonu karşıtlıklar kümelerine bölme işlevi taşımakta, sınıfsal bölünmeleri vurgulamaktadır.
Daumier’in kral ve ailesine ayrılan kraliyet bütçesini, halktan toplanan vergileri ve bu vergilerin siyasilere ayrıcalık olarak dönmesini eleştirdiği “Gargantua” taş baskısı, sansüre uğrayan diğer iki taş baskıdan daha ağır şekilde cezalandırılmış, sanatçının hapis ve para cezasına çarptırılmasına neden olmuştur. Gargantua, La Caricature dergisinde basılabilmesi için 16 Aralık 1831 tarihinde basımevi tarafından hükümetin onayına sunulmuştur (Ives vd. 1992:253). Sansür kurulu taş baskıya sansür uygulamakla kalmayıp, Daumier’e, baskıyı basan matbaacıya ve sergileyip satan dükkân sahibine dava açmıştır. Daumier, Şubat 1832’de yargılandığında “Gargantua” ve “Tek Sıçramalık İş!” karikatürleri nedeniyle suçlanmıştır. Ancak “Gargantua”yla ilgili suçlamalardan dolayı suçlu bulunurken, “Tek Sıçramalık İş!” baskısına yönelik suçlamalardan temize çıkmıştır. Hükümetin “Gargantua” baskısı nedeniyle Daumier'i bu denli ağır şekilde cezalandırmasının nedeni, en çirkin bedensel eylemlerden biri olan belden aşağı, tuvalet çağrışımları yapmasıdır ki bu da (sansür yasasına göre) krala bilhassa hakaret mahiyeti taşımaktadır (Lush 2001:7).
SONUÇ
Daumier’in 1831 yılının Kasım ve Aralık aylarında üretmiş olduğu üç taş baskı karikatüründeki dışkı referanslarının araştırıldığı bu makalede, sanatçının doğrudan veya dolaylı olarak kral Louis-Philippe’yi dışkı/dışkılama eylemi ile yan yana getirmiş olduğu görülmüştür. “Lyon’a Doğru Yola Çıkış” ve “Tek Sıçramalık İş!” baskılarında üstü kapalı skatolojik referansların kullanıldığı, “Gargantua”da ise dışkı göndermesinin daha direkt olduğu görülmüştür. Lyon’daki işçi ayaklanmasını bastırmak için Louis-Philippe’nin veliaht oğlunu şehre göndermesini konu alan ilk iki taş baskının birbirini takip eden skatolojik referanslara sahip olduğu tespit edilmiştir. Sanatçı, bu baskılarında dışkı göndermesini tereyağı çanağı ve komposto kabı içine gizlemiştir. “Tek Sıçramalık İş!” karikatüründe gübre anlamına gelen kompost sözcüğüne gönderme yapan sanatçının bu iması, “Lyon’a Doğru Yola Çıkış” karikatüründeki üstü kapalı dışkı göndermesiyle daha anlamlı hâle gelmiştir.
Kendisinden önceki Restorasyon döneminde uygulanan sıkı ve ağır sansürlerin tekrarlanmayacağı sözüyle, basına ifade özgürlüğünün teslim edilmesi garantisiyle tahta çıkan Louis-Philippe ve hükümeti, bir sene geçmeden basını kontrol almaya çalışan sansür yasası çıkarmıştır. Makalede inceleme konusu olan üç karikatürün de hükümet tarafından sansüre uğramış olduğu gerçeği, bu yasanın muhalif dergiler ve karikatüristler üzerindeki baskılayıcı etkisini göstermektedir.
Daumier’in söz konusu baskılarında skatolojik unsurları kullanma üslubunun, özellikle James Gillray ya da George Cruikshank gibi İngiliz karikatüristlerle kıyaslandığında, son derece üstü kapalı ve dolaylı olduğu dikkat çekmektedir. Temmuz Monarşisinin ilk yıllarında kendini göstermeye başlayan basın sansürlerinin bunda etkili olduğunu söylemek mümkündür. Hükümetin mizah üzerindeki kontrolünün, Daumier’i, dışkıyla ilgili imaları, bilhassa “Lyon’a Doğru Yola Çıkış” ve “Tek Sıçramalık İş!” baskılarında, çok göze sokmadan kullanmaya zorlamasına yol açtığı görülmektedir.
Bu çalışma, 2020 yılında Uluslararası Akademik Çalışmalar Kongresi'nde sözlü olarak sunulup tam metin olarak yayımlanmıştır.
KAYNAKÇA
Bakhtin, M. Rabelais and His World. Çev. Héléne Iswolsky. Bloomington, Indiana: Indiana University Press, 1984.
Childs, E. (1992).Big Trouble: Daumier, Gargantua and the Censorship of Political Caricature. Art Journal 51(1), s.26-37.
Chu, P. T. D. (1993). Scatology and the Relist Aesthetic, Art Journal, 52(3), s.41-46.
Ives, C. vd. (1992). Daumier Drawings. New York: Metropolitan Museum of Art.
Lush, J. (2001). Materiality and the Dialectic in the Lithographs of Honoré Daumier. Colorado: Colorado State University.
Scott, A. F. (1965). Current Literary Terms: A Concise Dictionary of Their Origin and Use. Londra: The Macmillan Press.
Timur, T. (2017). Devrimler Çağı: 1848, 1871, 1917. İstanbul: Yordam Kitap.
Comments